Samuel Baud-Bovy: Μουσική καταγραφή στην Κρήτη

Hitech, Μάρτιος 2007

Μουσική Καταγραφή στην Κρήτη 1953-1954
Υλικό από την εθνομουσικολογική έρευνα του Samuel Baud-Bovy, σε συνεργασία με την Αγλαϊα Αγιουτάντη και τη Δέσποινα Μαζαράκη.
Κασετίνα δύο τόμων, συνοδευόμενη από 2 CD (ISMN M-9013057-0-0).
Πρώτος τόμος: Το ιστορικό και η μεθοδολογία της έρευνας. Τραγούδια & χοροί από την κεντρική & ανατολική Κρήτη (200 σελίδες).
Δεύτερος τόμος: Τργούδια & χοροί από την κεντρική & ανατολική Κρήτη. Παρτιτούρες (160 σελίδες)
Διάρκειες:
1ο CD: 58:40, 2o CD: 73:34
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών - Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ.
Επιμέλεια έκδοσης: Λάμπρος Λιάβας. Επιμέλεια δεύτερου τόμου: Μάρκος Δραγούμης – Θανάσης Μωραϊτης
Διάθεση: Λέσχη του Δίσκου


Στου κύκλου τα γυρίσματα...

Σίγουρα, όταν το 1954 οι χωρικοί της Κρήτης αντίκριζαν τον παράξενο αυτόν Ελβετό, που μιλούσε τα ελληνικά άπταιστα, να αποτυπώνει τα τραγούδια και τις μουσικές τους με εκείνο το μαγικό μηχάνημα, το μαγνητόφωνο, δεν είχαν συνειδητοποιήσει το μέγεθος και τη σημασία αυτού του εγχειρήματος. Ούτε είχαν συνειδητοποιήσει ότι τα μαγνητόφωνα και οι φωτογραφικές μηχανές έχουν το μοναδικό προνόμιο να “παγώνουν” τον χρόνο, μεταφέροντας στις επόμενες γενιές στιγμιότυπα ενός πολιτισμού πανάρχαιου, που έδινε τη μάχη του με τη ραγδαία αστικοποίηση...

Σήμερα, πενήντα τρία χρόνια μετά, με την πραγματικά πολύτιμη αυτή έκδοση, έρχεται στο φως ένα μέρος από τα πολύτιμα αυτά ντοκουμέντα. Πρόκειται για μια κασετίνα με δύο τόμους που συνοδεύονται από δύο CD, η οποία κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών και το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο της Μέλπως Μερλιέ, με τη συνεργασία του “Αρχείου Samuel Baud-Bovy” του Ωδείου της Γενεύης. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει το ιστορικό και τη μεθοδολογία της έρευνας, καθώς και κείμενα του Baud-Bovy για τα τραγούδια και τους χορούς από την Ανατολική Κρήτη και ο δεύτερος περιλαμβάνει τις μουσικές καταγραφές των κομματιών που περιλαμβάνονται στα δύο CD. Την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο καθηγητής Λάμπρος Λιάβας, ενώ την επιμέλεια του δεύτερου τόμου ο μουσικολόγος Μάρκος Δραγούμης, διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, και ο Θανάσης Μωραϊτης.

Ξεφυλλίζοντας κανείς τους δύο αυτούς πολύτιμους τόμους και ακούγοντας τα CD έχει την αίσθηση ότι μπαίνει στη μηχανή του χρόνου και μεταφέρεται ξαφνικά στην Κρήτη, πενήντα χρόνια πριν!.. Μια εποχή κρίσιμη και μεταβατική για το νησί, όπου είχαν αρχίσει να επουλώνονται οι βαθιές πληγές που άφησε πίσω του ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Το υποτυπώδες οδικό δίκτυο επεκτεινόταν, καθιστώντας εύκολη την επικοινωνία ανάμεσα στις διάφορες περιφέρειες. Ήταν, συνάμα, η εποχή που ο παλαιός κόσμος της προφορικής παράδοσης υποχωρούσε ραγδαία, υπό το βάρος της καλπάζουσας αστικοποίησης. Τα παλαιά τραγούδια και οι σκοποί υποχωρούσαν κάτω από τη λάμψη της δισκογραφίας και του παγκρήτιου, ομογενοποιημένου ρεπερτορίου, το οποίο εκτόπιζε μέρα με την ημέρα τα κατά τόπους ρεπερτόρια.

Αυτή την Κρήτη, λοιπόν, περιδιάβηκε και μελέτησε ο Baud-Bovy. Χρησιμοποιώντας τα μεθοδολογικά εργαλεία του μουσικολόγου αλλά και του ελληνιστή, τα οποία είχε καλλιεργήσει ήδη από την προηγούμενη μεγάλη έρευνά του στα Δωδεκάνησα, τη δεκαετία του ’30, αλλά, πάνω απ’ όλα, κινούμενος από την απόσταση και την αντικειμενικότητα του ξένου ερευνητή και από την αγάπη του φιλέλληνα! Είχε προηγηθεί μια προ-έρευνα διάρκειας σαράντα ημερών, από την Αγλαϊα Αγιουτάντη και τη Δέσποινα Μαζαράκη, συνεργάτιδες του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, οι οποίες συνέλεξαν μουσικό και λαογραφικό υλικό και προετοίμασαν την κυρίως έρευνα. Έτσι, σε ένα διάστημα είκοσι ημερών, η ερευνητική ομάδα που αποτελείτο από τον Baud-Bovy, τον τότε βοηθό του (και κατόπιν διάδοχό του στην έδρα νεοελληνικών σπουδών του πανεπιστημίου της Γευεύης) Bertrand Bouvier, τον γιο του Baud-Bovy κι έναν φίλο του σε ρόλο ηχοληπτών, τη Μαζαράκη και την Αγιουτάντη, είχαν την ευκαιρία να επισκεφτούν χωριά σε όλες τις περιοχές του νησιού και να πραγματοποιήσουν ηχογραφήσεις. Σημειώνουμε ότι ήταν η πρώτη φορά που στην ελληνική εθνομουσικολογική έρευνα χρησιμοποιήθηκε μαγνητόφωνο για ηχογραφήσεις πεδίου: ένα ογκώδες Perfectone (το οποίο τροφοδοτείτο με γεννήτρια, καθώς για ηλεκτρικό ρεύμα στα χωριά ούτε λόγος να γίνεται...) και ένα μικρό, φορητό και... κουρδιστό Nagra Ι, πρόγονο των θρυλικών μαγνητοφώνων που κυριάρχησαν στις ηχογραφήσεις πεδίου και στον κινηματογράφο μέχρι πρόσφατα. Για να καταλάβουμε τη δυσκολία του εγχειρήματος αρκεί να αναλογιστούμε την κατάσταση του οδικού δικτύου, τις μετακινήσεις που κάποιες φορές γίνονταν με μουλάρια, τις ανύπαρκτες ξενοδοχειακές υποδομές... Αντιστάθμισμα στάθηκε η φιλοξενία και η προθυμία των κατοίκων, αλλά πάνω απ’ όλα το πολύτιμο υλικό των τραγουδιών και των οργανικών κομματιών που αποθησαυρίστηκαν.

Ακούγοντας τις ηχογραφήσεις που περιλαμβάνονται στα δύο CD παίρνουμε ένα δείγμα από αυτόν τον πραγματικό θησαυρό. Παμπάλαιες αφηγματικές μπαλάντες, νανουρίσματα, τραγούδια του γάμου, μοιρολόγια, αλλά και οργανικά κομμάτια: ηχογραφήσεις με θιαμπόλι (φλάουτο με ράμφος), μαντούρα (πρωτόγονο κλαρινέτο), ασκομαντούρα (νησιώτικο άσκαυλο), παλιά λύρα... Όργανα που ήδη τότε είχαν αρχίσει να εξαφανίζονται και να απαξιώνονται, δίνοντας τη θέση τους στο βιολί και στον σύγχρονο τύπο λύρας. Ειδικά στην περίπτωση της λύρας, έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τα στάδια του μετασχηματισμού της από τον παλαιό τύπο του οργάνου, με την περιορισμένη έκταση και την τεχνική που παραπέμπει άμεσα στην ασκομαντούρα, στον σύγχονο τύπο, που παραπέμπει στο βιολί. Ακούστε τις ηχογραφήσεις ενός γέρου λυράρη από τις Γωνιές, τις “κοντυλιές” των λυράρηδων από τη Σητεία, τους χανιώτικους συρτούς από το Σπήλι... Δείγματα μοναδικά, που δίνουν μια εικόνα του πλούτου και της ποικιλίας των κατά τόπους παραδόσεων του νησιού, οι οποίες έμελλε να επισκιαστούν και να ομογενοποιηθούν από τη διάδοση του παγκρήτιου ρεπερτορίου. Πρόκειται, με λίγα λόγια, για μια μουσική αποτύπωση που έγινε, κυριολεκτικά στο “παρά πέντε”, διασώζοντας ψηφίδες ενός παμπάλαιου μουσικού πολιτισμού, ο οποίος πλέον έχει, σε μεγάλο βαθμό, περάσει στη λήθη...

Στον πρώτο τόμο περιλαμβάνονται βιογραφικά σημειώματα του Baud-Bovy, της Μαζαράκη και της Αγιουτάντη, από τον Λιάβα και τον Δραγούμη. Περιλαμβάνονται επίσης τα ημερολόγια των αποστολών, τα οποία καταγράφουν βήμα προς βήμα την έρευνα, ρίχνοντας φως στις συνθήκες και στις εντυπώσεις των ερευνητών. Γραμμένα με μια γλώσσα που πολλές φορές παραπέμπει σε ημερολόγια περιηγητών, σκιαγραφούν ανθρώπους, καταστάσεις, σκέψεις, ενώ δεν παραλείπουν να περιγράψουν τη φύση της Κρήτης, προσκαλώντας και προκαλώντας τον αναγνώστη να γίνει συνοδοιπόρος της ερευνητικής ομάδας. Ο τόμος συμπληρώνεται από μια σειρά άρθρων του Baud-Bovy σχετικά με τα τραγούδια και τους χορούς της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης. Μερικά από αυτά έχουν δημοσιευτεί (κυρίως στα γαλλικά), ενώ κάποια άλλα ήταν ανακοινώσεις του σε συνέδρια. Η έκδοση των τελευταίων ήταν μια ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση, καθώς για κάποια υπάρχουν παράλληλες γραφές, σημειώσεις, αναθεωρήσεις, γεγονός που κατέστησε απαραίτητη μια κριτική ανασύνθεσή τους. Το έργο αυτό ανέλαβε ο επιμελητής, Λ. Λιάβας. Η έκδοση των άρθρων αυτών έρχεται να συμπληρώσει την παλαιότερη μελέτη του Baud-Bovy για τα ριζίτικα τραγούδια της δυτικής Κρήτης. Ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τις μουσικές καταγραφές των κομματιών. Εκεί μπορεί κανείς να θαυμάσει τη λεπτολόγο εργασία και την καταγραφική δεινότητα του Baud-Bovy, η οποία βασίζεται στη βαθιά γνώση του ρεπερτορίου αλλά και των τεχνικών ιδιαιτεροτήτων των μουσικών οργάνων. Την ηλεκτρονική μεταγραφή τους επιμελήθηκε ο Θανάσης Μωραϊτης, ερευνητής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Οι τόμοι πλαισιώνονται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό απο την έρευνα. Ιδιαίτερη πρόκληρη ήταν και η μεταγραφή των ηχογραφήσεων, η οποία έγινε με εξαιρετική φροντίδα και γνώση από τον Χρίστο Χατζηστάμου (Athens Mastering). Πέρα από τη φθορά του χρόνου, που ήταν έκδηλη σε μαγνητοταινίες του 1950, είχαν να αντιμετωπιστούν και τεχνικές “σπαζοκεφαλιές”, όπως ο καθορισμός του ακριβούς τονικού ύψους, λόγω της ασυμβατότητας του ηλεκτρικού ρεύματος με το οποίο είχε κάθε φορά λειτουργήσει το μαγνητόφωνο.

Πρόκειται για μια μνημειώδη έκδοση, η οποία αποτελεί σημείο αναφοράς για την ελληνική εθνομουσικολογική έρευνα. Με τους απόηχους των λυράρηδων και των τραγουδιστριών να ξεπροβάλλουν στο σήμερα, διδάσκοντάς μας το μουσικό ήθος μιας άλλης εποχής!..